ព្រះត្រៃបិដក

ព្រះត្រៃបិដក
ព្រះត្រៃបិដក ប្រែថា កញ្រ្ចែង ឬ ល្អី​ ៣ សម្រាប់ផ្ទុកពាក្យពេចន៍របស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធគឺ ៖
1.    ព្រះវិន័យ​ ​ឬហៅថា​ វិនយបិដក (ចាប់​ពី​សៀវភៅ​លេខ ១ ដល់​ ១៣)
2.   ព្រះសូត្រ​ ​ឬហៅថា សុត្តន្តបិដក​ (ចាប់​ពី​សៀវភៅ​លេខ ១៤ ដល់​ ៧៧)
3.   ព្រះអភិធម្ម​ ឬហៅ​ថា​ អភិធម្មបិដក (ចាប់​ពី​សៀវភៅ​លេខ ៧៨ ដល់​ ១១០)។
v  វិន័យបិដក
វិនយបិដក គឺជាគម្ពីរខាងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលបានចារិកទុកនូវពុទ្ធប្បញ្ញត្តិ និងពុទ្ធានុញាត។ ក្នុង​វិនយបិដក​ដែល​បាន​ចែក​ចេញជា ៥ គម្ពីរ គឺ អា., បា., ម., ចុ., ប. ៖
·         មហាវិភង្គ
គម្ពីរ​មហាវិភង្គ (ចាប់​​ពី​​សៀវភៅ​​លេខ ១​ ដល់​ ៤) ដែល​ជា​គម្ពីរ​មួយ​រៀបរាប់​អំពី​វិន័យ​របស់​ព្រះ​ភិក្ខុ​សង្ឃ​ទាំង​ ២២៧ សិក្ខា ។
·         ភិក្ខុនីវិភង្គ
គម្ពីរភិក្ខុនីវិភង្គ (សៀវភៅ​លេខ ៥) ដែលអធិប្បាយនូវវិន័យទាំង ៣១១ សិក្ខាបទរបស់ភិក្ខុនី។
·         មហាវគ្គ
គម្ពីរ​​មហាវគ្គ (ចាប់​​ពី​​សៀវភៅ​​លេខ ៦ ដល់ ៨) ជា​​គម្ពីរ​​ដែល​​​ពណ៌នា​​​អំពី​​របៀប​​​ធ្វើ​សង្ឃកម្ម​​ផ្សេងៗ​​របស់​​ពួក​​ពុទ្ធបរិស័ទ ។ ក្នុង​​គម្ពីរ​​នេះ​​មាន ១០ ខន្ធកៈ ​នៃ ២២ ខន្ធកៈ ដែល​​នៅ​​សល់​ ១២​ ខន្ធកៈ​ ទៀត​​មាន​​ប្រាកដ​​ក្នុង​​គម្ពីរ​​ចុល្លវគ្គ ។
·         ចុល្លវគ្គ
គម្ពីរ​ចុល្លវគ្គ (ចាប់​​ពី​​សៀវភៅ​​លេខ ៩ ដល់​ ១១) ជា​គម្ពីរ​មាន​ភាព​ប្រហាក់​ប្រហែល​នឹង​គម្ពីរ​មហាវគ្គ​ផ្សេង​តែ​យក ១២ ខន្ធកៈ ​ក្រៅ​ផ្សេង​ពី ១០ ខន្ធកៈ ក្នុង​គម្ពីរ​មហាវគ្គ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ ។
·         បរិវារៈ
គម្ពីរបរិវារៈ (ចាប់​ពី​សៀវភៅ​លេខ ១២ ដល់ ១៣) ជាគម្ពីរចុងក្រោយដែលបានធ្វើជាសំណួរ​ចម្លើយ ចោទឆ្លើយអំពីបញ្ហាមានក្នុងគម្ពីរទាំង ៤ ខាងលើ។
v  សុត្តន្តបិដក
សុត្តន្តបិដក គឺ​ជា​គម្ពីរ ដែល​បាន​រួបរួម​នូវ​ព្រះ​ធម៌ មាន​លក្ខណៈ​ជា​ការ​សម្តែង ចាត់​ជា​ក្រុម​ ជា​ពួក តាម​ហេតុការណ៍ និង ចរិត​អធ្យាស្រ័យ របស់​សត្វ ឬ គូ​សន្ទនា​ ដែល​មាន​មួយ​ចប់ នៃ​ការ​សាកច្ឆា សន្ទនា​រវាង​ព្រះ​បរម​សាស្តា និង ភាគី​ចរចា ហៅថា មួយ​ព្រះសូត្រ ឬ សូត្រ​មួយ ។ នៅ​ក្នុង​សុត្តន្តបិដក​មាន​​ចំណាត់​ថ្នាក់​វែង ខ្លី ច្រើន តិច ជា​កង ជាពួក និង ជា​ក្រុម​ ​ដែល​​បាន​​ប្រារព្ធ​​ធ្វើ​​ឡើង​ដោយ​ព្រះសង្គីតិកាចារ្យ​​ចាប់​តាំង​​ពី​​បឋមសង្គាយនា ឬ​សង្គាយនា​លើក​ទី​មួយ​ ដែល​មាន​​ព្រះអរហន្ត​៥០០ អង្គ រួម​ទាំង​ព្រះមហាកស្សប ព្រះមហាឧបាលី និង​ព្រះមហាអានន្ទ​ជា​ដើម រហូត​ដល់​​សង្គាយនា​គ្រា​ទី ៣ ។ នៅ​គ្រា​នោះ​​​ព្រះត្រ័យបិដក​ ដែល​មានវិនយបិដក ព្រះសុត្តន្តបិដក និងព្រះអភិធម្មបិដក​ត្រូវ​បាន​រៀបចំ​ឲ្យ​គ្រប់​បរិបូរណ៍ ។ ​នៅ​ក្នុង​សង្គាយនា​លើក​ទី ៤ (តាមច្បាប់​ប្រទេស ស្រីលង្កា) ព្រះត្រ័យបិដកដែល​​បាន​​បន្ត​​​ដោយ​​​ការ​​ទន្ទេញ​ចាំ​មាត់​​​របស់​ពួក​សាវ័ក ​ក៏​ត្រូវ​បាន​សរសេរ​ចារិក​ទុកក្នុងសា​ស្ត្រា​ស្លឹករឹត (​ឬ​ស្លឹក​ត្នោត) ជា​លាយ​លក្ខណ៍​អក្សរ ដោយ​ក្រុម​ភិក្ខុ ជនជាតិ​ស្រីលង្កា ។ ក្រោយ​​មក​​គម្ពីរ​​ព្រះត្រ័យបិដក​ក៏​​ត្រូវ​បាន​​នាំយ​​ក​ទៅ​សរសេរ​ជា​ភាសា​ផ្សេងៗ​ និង​ ត្រូវ​បាន​​មក​​​បក​ប្រែ​​ជា​ភាសា​​របស់​ជាតិ​រៀង​ៗខ្លួន ​ដើម្បី​​ងាយ​ស្រួល​​ក្នុង​​ការ​សិក្សា​​រៀន​សូត្រ ។ ​​នៅ​សម័យកាល​ដំបូង ​​ព្រះ​ត្រៃបិដក​​​ជា​ឯកសារ​សំណេរ​ មាន​តែ​ជាភាសា សីហឡៈ ដែល​មាន​សំនៀង​ភាសាបាលី ប៉ុណ្ណោះ ។ ក្រោយ​មក​ទើប​ឯកសារ​ទាំង​នោះ​​​ត្រូវ​បាន​​​ចម្លង​​យក​​សំនៀង​​បាលី​​​​ជា​​ភាសា​របស់​ជាតិ​ផ្សេងៗ​ រួម​ទាំង​សេចក្តី​ប្រែ នៃ​​ព្រះ​​ត្រៃបិដកទាំងមូល ជាភាសា នៃប្រជាជាតិ​ទាំង​នោះ ។
សុត្តន្តបិដក​មាន ៥ គម្ពីរ ពោល​គឺ ទី., ម., សំ., អំ., ខុ. ៖
 ·         ទីឃនិកាយ
គម្ពីរទីឃនិកាយ (ចាប់​ពី​សៀវភៅ​លេខ ១៤ ដល់ ១៩) មានចំណុះព្រះសូត្រដែលមានខ្នាតវែង ៣៤ ព្រះសូត្រ ហើយបែងចែកជា ៣ វគ្គធំៗ គឺ សីលក្ខន្ធវគ្គមាន១៣ ព្រះសូត្រ មហាវគ្គមាន១០ ព្រះសូត្រនិងបាដិកវគ្គមាន ១១ ព្រះសូត្រ។
·         មជ្ឈិមនិកាយ
គម្ពីរមជ្ឈិមនិកាយ (ចាប់​ពី​សៀវភៅ​លេខ ២០ ដល់ ២៨) មានចំណុះព្រះសូត្រដែលមានខ្នាតកណ្តាលមិនវែងពេកមិនខ្លីពេក ១៥២ ព្រះសូត្រដែលបែងចែកជា ៣បណ្ណាសកៈ មានមូលបណ្ណាសកៈ, មជ្ឈិមបណ្ណាសកៈ និងឧបរិបណ្ណាសកៈ ហើយក្នុងបណ្ណាសកៈនីមួយៗមាន ៥វគ្គតូចៗទៀត ហើយវគ្គតូចៗនីមួយៗមាន ១០ព្រះសូត្រវៀរតែវគ្គទី ១៤ គឺ វិភង្គវគ្គមាន ១២ ព្រះសូត្រ ។
·         សំយុត្តនិកាយ
សំយុត្តនិកាយ (ចាប់​ពី​សៀវភៅ​លេខ​ ២៩ ដល់ ៣៩) បានប្រមូលរួបរួមកងធម៌តាមប្រភេទ ។ សំយុត្តនិកាយ​ត្រូវ​បាន​​បែង​ចែក​ជា ៥ វគ្គ គឺ​​ (១) ​សគាថវគ្គ​ដែល​រៀបរាប់​​អំពីព្រះសូត្រចំនួន ២៧១ ព្រះសូត្រ, (២) និទានវគ្គ មាន​ព្រះសូត្រដែល​រៀបរាប់​អំពីហេតុ​ ឬឫសគល់នៃសភាវធម៌ទាំងឡាយ, (៣) ខន្ធវារវគ្គ មាន​ព្រះ​សូត្រ​ដែល​រៀបរាប់​​អំពី​ខន្ធ​, (៤) សឡាយតនវគ្គ មាន​ព្រះសូត្រដែល​រៀបរាប់​អំពីអាយតនៈ, និង (៥) មហាវារវគ្គ មាន​ព្រះសូត្រដែល​រៀបរាប់​អំពីពួកធម៌​ដូចជាមគ្គ ៨, ពោជ្ឈង្គ៧ និង ឥន្រ្ទិយ៍ ២២ ។ សំយុត្តនិកាយ ជាគម្ពីរដែលរៀបរៀង​ធម៌ជាក្រុមៗ ហៅថា សំយុត្ត​មួយ ។ សំយុត្តនិកាយ​​​មាន ​៥៦ សំយុត្តនិង​មាន ៧៧៦២ ព្រះសូត្រ ។
·         អង្គុត្តរនិកាយ
អង្គុត្តរនិកាយ (សៀវភៅ​លេខ ៤០ ដល់ ៥១) ប្រែថាពួកធម៌ក្រៃលែងដោយអង្គមាន ១១ និបាត​ដូចជា​ក្នុង​ឯកនិបាត​សម្តែង​អំពី​ពួក​ធម៌​មានអង្គ ១ ទុកនិបាត មាន​អង្គ​២ តិកនិបាតមានអង្គ ៣ រហូតដល់ឯកាទសកនិបាត គឺពួកធម៌មានអង្គ ១១ ដូច្នេះជាដើម។ ដោយ​រួមក្នុងអង្គុត្តរនិកាយមាន​ព្រះ​​សូត្រ​សរុប​ទាំង​អស់ ៩៥៥៧ ព្រះសូត្រ។
·         ខុទ្ទកនិកាយ
ខុទ្ទកនិកាយ (សៀវភៅ​លេខ ៥២ ដល់ ៧៧) ប្រែថា គម្ពីរដែលមានធម៌បន្តិចបន្តួច សេសសល់ ឬ ក្រៅពី ៤ គម្ពីរខាងលើមាន ១៥ ប្រភេទ ។
 v  អភិធម្មបិដក
អភិធម្មបិដក​មាន​ ៧ គម្ពីរ​ដែល​មាន​អក្សរ​កាត់​តំណាង​ថា សំ, វិ, ធា, បុ, ក,​ យ, និង ប​ (សៀវភៅ​លេខ ៧៨ ដល់ ១១០) ។ សំ តាង​ឲ្យ​គម្ពីរ​​សង្គណី ឬ​ធម្មសង្គណី, វិ តាង​​ឲ្យ​គម្ពី វិភង្គ, ធា តាង​ឲ្យ​គម្ពីរ ធាតុកថា, បុ តាង​ឲ្យ​គម្ពីរ បុគ្គលបញ្ញត្តិ, ក តាង​ឲ្យ​គម្ពីរ កថាវត្ថុ, យ​ តាង​ឲ្យ​គម្ពីរ យមកៈ និង ប តាង​ឲ្យ​គម្ពីរ​ បដ្ឋានៈ ។
·         សង្គណី
·         វិភង្គ
·         ធាតុកថា
·         បុគ្គលប្បញ្ញត្តិ
·         កថាវត្ថុ
·         យមកៈ
·         បដ្ឋានៈ
·         អដ្ឋកថា
អដ្ឋកថា (atthakatha) គឺជា​គម្ពីរ​​ទាំង​ឡាយ​ដែល​និពន្ធ​ដោយ​ព្រះពុទ្ធឃោសាចារ្យ (Buddhaghosa) ក្នុង​គោល​បំណង​ពន្យល់​បន្ថែម​(explanation or commentary) លើ​អត្ថបទ​ភាសា​បាលី​នៅ​ក្នុង​គម្ពីរ​ព្រះត្រៃបិដក ។ ដោយ​សារ​ព្រះត្រៃបិដកខ្មែរ​បាន​តម្រៀប​គម្ពីរ​នានា​ជា ១១០​ ក្បាល​ដាច់​ពីគ្នា ទើប​នៅ​ក្នុង អដ្ឋកថា មាន​ចំនួន​សរុប​ទាំង​អស់ ១១០​ ក្បាល​ដែរ ដើម្បី​ផ្តល់​ភាព​ងាយ​ស្រួល​ដល់​អ្នក​សិក្សា​ស្រាវ​ជ្រាវ​ក្នុង​ការ​ស្វែង​រក​ និង ធ្វើ​លេខ​យោង ។ មាន​រឿង​និទាន​ប្រៀបធៀប​​ជា​ច្រើន​ដែល​ប្រតិដ្ឋ​ឡើង​ដោយ​ព្រះ​ពុទ្ធឃោសាចារ្យ​សម្រាប់​ធ្វើ​ជា​ឧបមានវិធី​ក្នុង​ការ​ពន្យល់​ក្រម​សីលធម៌​ទាំង​ឡាយ​ ឧទាហរណ៍​ នៅ​ក្នុង​អដ្ឋកថា នៃ​ធម្មបទគាថា ។
·         មូលដីកា
·         ដីកា
ដីកា (tika, commentary)គឺ​ជា គម្ពីរ​កែ​ខៃ បញ្ជាក់​អត្ថន័យ​របស់​បាលី (បិដក) ខ្លះ, របស់​អដ្ឋកថា​នៃ​បាលី​ខ្លះ, របស់​ដីកា​មុន​ៗ​ខ្លះ, អាង​ដល់​អត្ថន័យ​របស់​គម្ពីរ​ឯទៀត​ខ្លះ​ក៏​មាន គម្ពីរ សារត្ថទីបនី ជា មូល​ដីកា (ដីកា​ដើម) ។
·         អនុដីកា
អនុដីកា (subcommentary) ​ជា​ដីកា​បន្ទាប់​ដែល​ពន្យល់​បន្ថែម​ន័យ​លើ​ដីកា​ផ្សេង​ៗ ឧទាហរណ៍ វិមតិវិនោទនី ។
·         អន្វានុដីកា
វជិរ​ពុទ្ធិ ជា អន្វានុដីកា (ដីកា​បន្ទាប់​ពី​អនុដីកា​មក​ទៀត) នៃ​វិនយបិដក ។
·         នវដីកា
ឯ​ដីកា​ដែល​កើត​មាន​ថ្មី​ៗ ត​ៗ​មក​ទៀត​ហៅ​ថា នវ​ដីកា (ដីកា​ថ្មី) ។
·         កថាវត្ថុ
·         យមកប្បករណ៍
·         មហាបដ្ឋាន
1.    សមន្តប្បាសាទិកា : គឺ​ជា អដ្ឋកថាព្រះវិនយបិដក។ រចនាដោយព្រះពុទ្ធឃោសាចារ្យ ។
2.   កង្ខាវិតរណី : គឺ​ជា អដ្ឋកថាគម្ពីរបាតិមោក្ខ ។
3.   សុមង្គលវិលាសិនី  : គឺ​ជា អដ្ឋកថាគម្ពីរទីឃនិកាយ ។
4.   បបញ្ចសូទនី  : គឺ​ជា អដ្ឋកថាគម្ពីរមជ្ឈិមនិកាយ ។
5.   សារត្ថប្បកាសិនី  : គឺ​ជា អដ្ឋកថាគម្ពីរសំយុត្តនិកាយ ។
6.   មនោរថបូរណី  : គឺ​ជា អដ្ឋកថាគម្ពីរអង្គុត្តរនិកាយ ។
7.   អដ្ឋសាលិនី  : គឺ​ជា អដ្ឋកថាគម្ពីរធម្មសង្គណិ ។
8.   សម្មោហវិនោទនី  : គឺ​ជា អដ្ឋកថាគម្ពីរវិភង្គប្បករណ៍ ។
9.   បញ្ចប្បករណដ្ឋកថា  : គឺ​ជា អដ្ឋកថាគម្ពីរធាតុកថា, បុគ្គលប្បញ្ញត្តិ, កថាវត្ថុ, យមកប្បករណ៍ និង គម្ពីរមហាបដ្ឋាន។
10. ធម្មបទដ្ឋកថា  : គឺ​ជាឈ្មោះបរមត្ថជោតិកា អដ្ឋកថាគាថាធម្មបទ, សុត្តនិបាត, និង ជាតកគាថា។
11. បរមត្ថទីបនី  : គឺ​ជា អដ្ឋកថាចរិយាបិដក និង បញ្ចប្បករណ៍ ។
ឯកសារ​ផ្សេង​ទៀត ទាក់ទង​នឹង​ពុទ្ធសាសនា
1.    កម្ពុជសុរិយា
2.   ធម្មបទ
3.   បរមត្ថមញ្ជុសា
4.   ពុទ្ធប្បវត្តិកថា ដោយឈឹម សុមន្ត
5.   ពន្លឺអាស៊ីទ្វីប
6.   មង្គលត្ថទីបនី
7.   មិលិន្ទប្បញ្ហា
8.   វិសុទ្ធិមគ្គ

9.   អភិធម្មត្ថសង្គហ